Từ Đồng Khánh, Quốc Học đến Đại học Munich

Bà Thái Kim Lan sinh ra trong một gia đình Nho học tại Huế, nơi nuôi dưỡng tâm hồn bà bằng thi ca, âm nhạc và triết học. Tuổi thơ của bà là những năm tháng đẹp đẽ tại Trường nữ sinh Đồng Khánh và Trường Quốc Học Huế – hai biểu tượng của nền học vấn và tinh hoa văn hóa xứ Kinh kỳ.

Năm 1965, bà rời Huế sang Đức du học và sau đó bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ Triết học tại Đại học Ludwig-Maximilian ở Munich – một trong những trường đại học lâu đời và danh giá nhất châu Âu. Bà giảng dạy triết học đối chiếu Đông – Tây tại đây trong hơn ba thập niên. Trong môi trường học thuật phương Tây, bà đã luôn kiên trì giới thiệu tinh thần triết lý Á Đông, đặc biệt là Phật giáo và văn hóa Việt Nam, tới bạn bè quốc tế bằng cái nhìn đối chiếu sâu sắc và đầy thuyết phục.

Đối với Thái Kim Lan, triết học không đơn thuần là tri thức lý luận, mà còn là con đường để hiểu mình, hiểu đời, và hiểu văn hóa dân tộc. Chính vì vậy, dù sống hơn nửa thế kỷ xa xứ, bà vẫn không thôi day dứt với câu hỏi: “Mình là ai giữa thế giới này?” – và câu trả lời luôn dẫn bà về lại nơi chôn nhau cắt rốn.

Trở về và tìm lại chính mình trong hồn Huế

Từ cuối thập niên 1980, khi điều kiện chính trị và xã hội cho phép, bà bắt đầu hành trình trở về quê nhà. Trở về, không chỉ là sự dịch chuyển địa lý, mà với bà là một cuộc hành hương tâm linh, trở lại với cội nguồn tinh thần sau nhiều năm tha hương. Bà từng chia sẻ: “Tôi trở về để tìm lại chính mình.”

Điều đặc biệt là bà không chọn cuộc sống an nhàn khi hồi hương. Ngược lại, bà dấn thân vào một hành trình bảo tồn và làm sống lại những giá trị văn hóa Huế đang bị lãng quên. Một trong những thành tựu nổi bật nhất là việc cùng người anh trai, cố họa sĩ Thái Nguyên Bá, dày công trong suốt gần 40 năm để sưu tầm, phân loại và phục dựng hàng nghìn mảnh gốm cổ vớt lên từ đáy sông Hương.

Lan Viên Cố Tích: Lời tự tình từ dòng sông Hương

Từ nỗ lực miệt mài ấy, Lan Viên Cố Tích đã ra đời – một khu vườn gợi nhắc dáng dấp nhà vườn xứ Huế, nằm bình yên ở số 120 Nguyễn Phúc Nguyên (phường Hương Long, quận Phú Xuân, thành phố Huế). Đây không chỉ là một không gian sinh thái thuần Việt, mà còn là nơi lưu giữ ký ức văn hóa, lịch sử thông qua gần 5.000 hiện vật gốm cổ vớt lên từ đáy dòng sông Hương. Những mảnh gốm vỡ, tưởng chừng vô tri, qua bàn tay sắp đặt của bà, đã thành những câu chuyện sống động về lịch sử, giao thương, thẩm mỹ và tinh thần dân tộc.

Gốm cổ ở Lan Viên Cố Tích trải dài từ thời tiền Sa Huỳnh, Champa, Đại Việt đến thời Nguyễn, bao gồm cả gốm sản xuất trong nước và gốm ngoại nhập từ Trung Quốc, Nhật Bản, Thái Lan... Không gian bảo tàng không lớn, nhưng đậm đặc ký ức. Những đường vân gốm gợi về một thời hoàng kim của thương cảng Châu Ô – nơi từng tấp nập tàu buôn qua lại trên dòng Hương Giang.

Với bà Thái Kim Lan, mỗi mảnh gốm đều có linh hồn, và mỗi hiện vật là một “chứng nhân” lịch sử. Bà không sưu tầm gốm để làm đẹp cho căn nhà, mà để lắng nghe ký ức của đất, nước và con người Huế qua từng lớp men thời gian.

Cả cuộc đời tìm một lối đi,
Để về Huế - về quê nhà yêu quý.
Lan Viên Cố Tích – không gian diệu kỳ,
Nối Điểm Hẹn, Đông Tây hòa một ý.
Cầu nối Đông – Tây, cổ – kim

Ngoài việc sáng lập và đưa vào hoạt động Bảo tàng gốm cổ Sông Hương-Lan Viên Cố Tích, bà còn tích cực tham gia giảng dạy Triết học Phật giáo tại Học viện Phật giáo Việt Nam tại Huế, tổ chức các buổi đối thoại học thuật giữa các học giả trong và ngoài nước, dịch thuật và viết báo, xuất bản nhiều công trình nghiên cứu. Các tác phẩm của bà đều mang tinh thần đối thoại giữa tri thức cổ điển phương Đông và hiện đại phương Tây, luôn lấy văn hóa Huế làm tâm điểm.

Không chỉ trong học thuật, bà còn là nhà tổ chức, kết nối nghệ thuật và văn hóa. Những chương trình nghệ thuật tại Lan Viên Cố Tích, với sự góp mặt của các nghệ sĩ quốc tế, luôn mang đến trải nghiệm văn hóa vừa gần gũi vừa độc đáo. Bà đã đưa Huế vào bản đồ văn hóa quốc tế không bằng những tuyên ngôn ồn ào, mà bằng những hành động thầm lặng, bền bỉ và sâu sắc.

Trân trọng từ cộng đồng và chính quyền Huế

Người Huế gọi bà bằng một danh xưng trìu mến: “Bà giáo sư Gốm cổ.” Với họ, bà không chỉ là một học giả uyên bác, mà còn là một người giữ hồn Huế bằng tất cả tấm lòng. Giới làm văn hóa Huế luôn đánh giá cao và trân trọng những đóng góp của bà. Chính quyền địa phương nhiều lần hỗ trợ, tạo điều kiện thuận lợi để Lan Viên Cố Tích (120 Nguyễn Phúc Nguyên, phương Hương Long) và Điểm Hẹn Liên Văn hóa (94-98 Bạch Đằng, phường Gia Hội, quận Phú Xuân) hoạt động hiệu quả và lan tỏa giá trị văn hóa.

Ở tuổi ngoài 80, và tròn 60 năm kể từ ngày bà “ra đi” để “trở về” (1965-2025), bà Thái Kim Lan vẫn hằng ngày lặng lẽ chăm sóc khu vườn, giới thiệu từng hiện vật cho du khách và sinh viên, thuyết trình, dịch sách và viết báo. Bà chia sẻ, tình yêu với Huế khiến bà không cảm thấy mỏi mệt. “Sống ở đâu không quan trọng bằng việc sống vì điều gì,” bà nói, “và tôi chọn sống vì Huế.”

*

Giữa thời đại của phát triển ồ ạt và thương mại hóa văn hóa, Thái Kim Lan là biểu tượng của sự thủy chung với giá trị truyền thống. Bà không cố biến mình thành “di sản sống”, mà chính cách bà sống, làm việc và yêu Huế đã khiến bà trở thành một phần không thể thiếu của di sản ấy.

Giáo sư, Tiến sĩ Thái Kim Lan – người đã “ra đi để trở về”, không chỉ là niềm tự hào của Huế, mà còn là tấm gương sáng cho những ai mang trong tim tình yêu với văn hóa dân tộc. Câu chuyện cuộc đời bà là minh chứng rằng: có những người dù xa quê cả đời, nhưng quê hương chưa từng rời xa họ. Và rồi khi họ trở về, họ làm cho quê hương đẹp hơn, sâu sắc hơn, và sống động hơn bao giờ hết./.