Cố đô Huế là nơi sản sinh ra chiếc áo dài ngũ thân từ đầu thế kỷ XVII, được nâng lên thành quốc phục của người Việt Nam dưới thời Nguyễn, và điều đó đã kéo dài hàng trăm năm. Ở phương Đông, trang phục không chỉ là chuyện ăn mặc mà còn biểu hiện của trình độ văn minh, là phương tiện để nhận diện của mỗi dân tộc, quốc gia. Một quốc gia văn hiến thì phải có chế độ “y quan rực rỡ” (y quan nghĩa là áo mũ, nghĩa rộng là trang phục). Bởi vậy, Huế không chỉ là kinh đô của Việt Nam dưới hai triều đại quân chủ Tây Sơn (1788-1801) và Nguyễn (1802-1945), mà còn là kinh đô của trang phục Việt, kinh đô áo dài Nam. Đây chính là lợi thế to lớn để Huế có thể biến di sản trang phục (mà ở đây chính là áo dài) thành sản phẩm độc đáo, thành thế mạnh riêng để xuất khẩu văn hóa và phát triển du lịch dịch vụ.
Xung quanh câu chuyện áo dài và công nghiệp văn hóa, Báo Lao động đã có cuộc trao đổi với TS. Phan Thanh Hải, Giám đốc Sở Văn hóa và Thể Thao Thừa Thiên Huế, người tiên phong phát triển áo dài nam ra cộng đồng và hiện đang chủ trì đề án “Huế kinh đô áo dài Việt Nam”.
PV: Với tư cách là người được giao chủ trì đề án “Huế kinh đô áo dài Việt Nam”, anh có thể phân tích những tiềm năng, cơ hội, thách thức của Việt Nam, của Huế trong việc đẩy mạnh “xuất khẩu văn hóa Việt” ra thế giới nhìn từ câu chuyện của chiếc áo dài mà anh đang kiên trì theo đuổi và triển khai ?
PTH: Cố đô Huế là nơi sản sinh ra chiếc áo dài ngũ thân từ đầu thế kỷ XVII, được nâng lên thành quốc phục của người Việt Nam dưới thời Nguyễn, và điều đó đã kéo dài hàng trăm năm. Ở phương Đông, trang phục không chỉ là chuyện ăn mặc mà còn biểu hiện của trình độ văn minh, là phương tiện để nhận diện của mỗi dân tộc, quốc gia. Một quốc gia văn hiến thì phải có chế độ “y quan rực rỡ” (y quan nghĩa là áo mũ, nghĩa rộng là trang phục). Bởi vậy, Huế không chỉ là kinh đô của Việt Nam dưới hai triều đại quân chủ Tây Sơn (1788-1801) và Nguyễn (1802-1945), mà còn là kinh đô của trang phục Việt, kinh đô áo dài Nam. Đây chính là lợi thế to lớn để Huế có thể biến di sản trang phục (mà ở đây chính là áo dài) thành sản phẩm độc đáo, thành thế mạnh riêng để xuất khẩu văn hóa và phát triển du lịch dịch vụ.
Sau Đổi Mới, thành phố Huế cũng là nơi đầu tiên khôi phục và đưa áo dài nữ vào học đường, công sở, để từ đó lan tỏa ra toàn quốc. Và từ năm 2020, Huế lại một lần nữa đóng vai trò tiên phong trong việc phục hồi và đưa áo dài nam vào công sở, tạo ra hiệu ứng truyền thông mạnh mẽ, ngày càng lan tỏa tích cực trong đời sống cộng đồng xã hội. Hiện nay, Huế đang nỗ lực triển khai Nghị quyết số 54-NQ/TW của Bộ Chính trị về xây dựng và phát triển tỉnh Thừa Thiên Huế đến năm 2030, tầm nhìn 2045 trên nền tảng bảo tồn, phát huy giá trị di sản cố đô và bản sắc văn hóa Huế. Các ngành công nghiệp văn hóa trong đó ẩm thực, điện ảnh, thiết kế, thời trang, thủ công mỹ nghệ truyền thống, du lịch văn hóa là những ngành trọng tâm. Áo dài là sự kết hợp tổng hợp của các lĩnh vực thủ công mỹ nghệ, thiết kế, thời trang, lại là sản phẩm phục vụ trực tiếp cho du lịch văn hóa nên đặc biệt được xem trọng.
Áo dài Huế đã được nghiên cứu, khai thác để phát huy giá trị từ khá sớm. Suốt 20 năm qua, trải qua các kỳ Festival văn hóa và Festival Nghề truyền thống, Lễ hội áo dài vẫn được xem là một trong nội dung quan trọng, là chương trình “đinh” của các kỳ Festival. Có thể nói, áo dài đã góp phần xây dựng nên thương hiệu Festival Huế - Festival văn hóa hàng đầu của Việt Nam hiện nay. Áo dài cũng góp phần quảng bá rất lớn cho ngành du lịch của Huế, tạo nên sức hút mạnh mẽ của vùng đất Cố đô. Đồng thời, hình ảnh chiếc áo dài luôn gắn bó với các hoạt động xúc tiến du lịch cả ở trong và ngoài nước, và ở góc độ nào đó có thể nói, áo dài đã trở thành thương hiệu nổi tiếng, góp phần quảng bá không nhỏ cho ngành du lịch Việt Nam. Tuy nhiên, chúng ta đang chú ý quá nhiều đến áo dài nữ và áo dài cách tân, trong khi đó lại ít quan tâm hơn đến các loại áo dài truyền thống đúng nghĩa mà nhất là áo dài nam. Thực ra, các loại áo dài truyền thống của cả nam và nữ vốn rất đẹp và rất phù hợp với người Việt Nam vì đã được sáng tạo và hoàn chỉnh qua hàng trăm năm, tiêu biểu là các loại áo Nhật bình, áo ngũ thân của phụ nữ; áo ngũ thân, áo tấc (áo ngũ thân tay rộng) và các loại lễ phục, triều phục của nam giới… Nếu nghiên cứu kỹ thì hoàn toàn có thể lựa chọn một số loại hình áo dài truyền thống để giới thiệu, quảng bá về văn hóa Việt Nam trong các hoạt động xúc tiến văn hóa, du lịch. Đây là tiềm năng, cơ hội để “xuất khẩu văn hóa Việt”. Bởi vì cốt lõi của “xuất khẩu văn hóa Việt” là xuất khẩu một giá trị bản sắc dân tộc. Áo dài sẽ là một sản phẩm có giá trị hữu hình và vô hình to lớn nếu chúng ta biết cách khai thác và “xuất khẩu” đúng cách.
PV: Thực tế, trong khi nền công nghiệp văn hóa đang là “con gà đẻ trứng vàng” tại nhiều quốc gia thì Việt Nam, gần hơn là Huế vẫn rất lẹt đẹt và lãng phí tiềm năng. Theo anh thì nguyên nhân đến từ đâu và chúng ta cần làm gì để thực hiện được mục tiêu phát triển công nghiệp văn hóa thành ngành kinh tế mũi nhọn; mà với Huế, cụ thể nhất là chiếc áo dài?
PTH: Chúng ta phải thẳng thắn thừa nhận một điều rằng, mặc dù Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt “Chiến lược phát triển văn hóa Việt Nam đến năm 2030” với nhiều kỳ vọng về phát triển công nghiệp văn hóa, nhưng nền công nghiệp văn hóa Việt Nam vẫn chưa định hình rõ nét và đồng bộ. Hiện nay, mô hình kinh doanh vẫn mang tính nhỏ lẻ, cục bộ ở từng lĩnh vực kể cả ở các ngành chủ lực như điện ảnh, nghệ thuật biểu diễn, du lịch văn hóa, mỹ thuật... Chất lượng các sản phẩm, dịch vụ văn hóa còn thấp; năng lực cạnh tranh chưa tạo nên đối trọng để cân bằng cán cân giữa nhập khẩu văn hóa vào Việt Nam so với xuất khẩu văn hóa ra thế giới. Vì vậy, muốn đạt được mục tiêu phát triển công nghiệp văn hóa trở thành ngành kinh tế mũi nhọn cần hội tụ nhiều yếu tố như chính sách vĩ mô, nguồn nhân lực, đầu tư kinh phí tương xứng. Việc xuất khẩu văn hóa Việt cũng cần được hiện thực hóa bằng các chiến lược, hành động cụ thể, mạnh mẽ hơn nữa. Bây giờ vẫn chưa quá muộn nếu chúng ta bắt tay vào xây dựng một chiến lược lâu dài và bền vững cho vấn đề phát triển ngành công nghiệp văn hóa tại Việt Nam và để thực hiện thành công Chiến lược phát triển văn hóa Việt Nam đến năm 2030. Riêng với Huế thì áo dài đã được xác định là một trong những sản phẩm chủ lực (cùng ẩm thực, ca Huế, tác phẩm mỹ thuật), đang được định hình, hướng đến là một sản phẩm công nghiệp văn hoá quan trọng để phục vụ du lịch, dịch vụ.
Bản thân Áo dài Huế đã là một thương hiệu nổi tiếng, một sản phẩm du lịch dịch vụ rất được ưa thích. Đó là một trong những lý do để lãnh đạo tỉnh Thừa Thiên Huế đã giao cho Sở Văn hóa và Thể thao chủ trì, xây dựng Đề án “Huế - Kinh đô áo dài Việt Nam”. Và Đề án này đang được triển khai mạnh mẽ, tạo hiệu ứng lan tỏa rộng khắp đến cộng đồng các tầng lớp nhân dân. Ở Huế hiện có nhiều tổ chức, cá nhân đang gìn giữ, bảo vệ và phát huy giá trị chiếc áo dài. Tôi có thể nêu một ví dụ điển hình là trường hợp của nhà thiết kế Quang Hòa. Đây là một nhà thiết kế trẻ được đào tạo bài bản và có niềm đam mê sâu sắc về áo dài truyền thống. Vì vậy, anh đã vừa kế thừa, gìn giữ được các giá trị truyền thống vừa không ngừng sáng tạo để chuyển tải những thông điệp, giá trị nhân văn mới thông qua những tà áo dài do mình thiết kế. Để phát triển đam mê của mình, anh vẫn đang tiếp tục ấp ủ nhiều dự án mới để tạo nên những chiếc áo dài ngũ thân mang thương hiệu và nét đặc trưng của xứ Huế. Sắp đến, những chiếc áo dài do hai nhà thiết kế Quang Hòa của Việt Nam và Maria Elena Di Terlizzi của Italia hợp tác thực hiện sẽ được sản xuất hàng loạt tại Italia, với mục tiêu quảng bá di sản tinh thần của Việt Nam và đưa áo dài Việt thành sản phẩm thời trang tiệm cận với thời trang thế giới, hướng tới giới trẻ Italia và châu Âu. Đây là dự án mang tên “Áo dài Heritage - The Culture of Tình thương” do Golden Heritage Group, Đại sứ quán Italia tại Việt Nam, Đại sứ quán Việt Nam tại Italia và Phòng Thương mại Italia tại Việt Nam (ICHAM) phối hợp thực hiện, nhằm đẩy mạnh giao lưu văn hóa giữa hai nước, đặc biệt là trong lĩnh vực thiết kế thời trang, thông qua hợp tác của các nhà thiết kế của hai bên.
Thành công bước đầu của Quang Hòa sẽ khuyến khích và tạo cảm hứng rất lớn cho các bạn trẻ đam mê áo dài và trang phục Việt hay những ai chọn con đường này để khởi nghiệp.
PV: Anh từng có tham vọng sẽ biến áo dài Huế thành một sản phẩm công nghiệp văn hoá để phục vụ du lịch, xin anh cho biết ý tưởng này có tính khả thi như thế nào và Huế đã thực hiện đến đâu?
PTH: Thừa Thiên Huế luôn xác định vấn đề bảo tồn phải luôn song hành cùng với sự phát triển văn hóa. Do đó, cần nhìn nhận vấn đề công nghiệp văn hóa dưới góc độ mở, mở ở góc nhìn, đổi mới trong tư duy người quản lý và các tổ chức, cá nhân; phải tham gia hoạt động công nghiệp văn hóa để có định hướng rõ ràng trong việc cái gì cần phải bảo tồn và phát triển ở mức độ nào là phù hợp. Biến áo dài Huế trở thành một sản phẩm công nghiệp văn hóa hoàn toàn có tính khả thi. Bởi, Thừa Thiên Huế rất thuận lợi để ban hành các chính sách, cơ chế phát huy nghề may đo áo dài truyền thống nhằm phục vụ những người có điều kiện, yêu chuộng sự cầu kỷ, tỉ mẩn, tài hoa của các nghệ nhân. Chiếc áo dài theo đó không đơn thuần là sản phẩm may mặc mà là cả một tác phẩm nghệ thuật, chứa đựng giá trị văn hóa Huế. Nhưng, cũng phải hướng đến tạo dựng những sản phẩm công nghiệp phục vụ khách hàng đơn giản hơn nhưng lại chiếm số đông, có yêu cầu khác về tỷ lệ, hàm lượng thủ công và công nghiệp ở từng khâu sản xuất và từng sản phẩm.
Là một trung tâm du lịch lớn của đất nước với hàng triệu du khách viếng thăm mỗi năm, Huế không thể không công nghiệp hóa dây chuyền sản xuất sản phẩm để đáp ứng nhu cầu du khách. Năm 2019, thời điểm chưa có dịch COVID-19 và du lịch hoạt động bình thường, tỉnh Thừa Thiên Huế đón 4,9 triệu lượt khách. Chỉ lấy khiêm tốn con số khoảng 10% du khách đến Huế, mỗi người may một bộ áo dài thì Huế đã bán đươc 490.000 bộ áo dài. Chỉ tính trung bình mỗi bộ áo dài giá 1 triệu đồng thì đã có doanh thu 490 tỉ đồng. Thừa Thiên Huế phấn đấu đến năm 2030 sẽ đón 7 triệu lượt khách. Nếu nhân với các con số khiêm tốn tương tự thì sẽ có doanh thu trung bình mỗi năm là 700 tỉ đồng từ công nghiệp áo dài, còn nếu xây dựng thành công thương hiệu “Huế kinh đô áo dài Việt Nam” để 30-40% du khách đến Huế may áo dài thì doanh thu từ sản phẩm này có thể đạt từ 2.100 -2.800 tỷ đồng. Đó là chưa kể rất nhiều các loại phụ kiện, trang sức kèm theo chiếc áo dài. Ngoài ra, công nghiệp văn hóa áo dài còn mở ra nhiều khía cạnh khác như sản phẩm lưu niệm, đồ chơi, phụ kiện, điện ảnh, mỹ thuật…
Có thể nói, việc phát triển thương hiệu áo dài Huế ra nước ngoài không chỉ đơn thuần là kinh doanh mà còn là kênh quảng bá văn hóa truyền thống hữu hiệu nhất. Đồng thời, áo dài cũng là vật phẩm lưu niệm đầy ý nghĩa dành cho khách du lịch quốc tế và những người yêu văn hóa Việt, là niềm tự hào và hãnh diện của người Việt Nam khi giới thiệu đến bạn bè thế giới.
PV: Từ kinh nghiệm của những mặt được và chưa được của áo dài trong nhiều năm nay, theo anh làm thế nào để chúng ta vừa giữ được bản sắc Việt mà vẫn phù hợp với thời kỳ hội nhập?
PTH: Khi một di sản trở nên độc đáo, không thể thay thế và tỏa sáng trong lòng cộng đồng, mang lại lợi ích cho cộng đồng thì nó sẽ phát triển mạnh mẽ trong chính cộng đồng dân cư đó và sẽ lan tỏa rộng rãi, từ đó đem lại rất nhiều lợi ích cho cộng đồng và toàn xã hội. Theo tôi, phải coi di sản áo dài là tài nguyên thật sự để nuôi sống cộng đồng là chủ nhân di sản đó. Đây là linh hồn, là đòn bẩy phát triển du lịch, kêu gọi du khách đến với chính quê hương của di sản áo dài để tìm hiểu, thưởng thức, trải nghiệm. Hiện nay, áo dài Huế vẫn đang đứng trước những xu hướng cách tân nên chắc chắn sẽ dẫn đến hệ quả không có một mẫu áo dài nào bất biến, càng không thể có một mẫu áo dài chỉ dành riêng cho xứ Huế. Nhiều nhà thiết kế thời trang ở khắp trong Nam, ngoài Bắc và ở hải ngoại đã tiến hành cách tân, sáng tạo nhiều kiểu áo dài mới lạ, hấp dẫn. Áo dài có chất liệu, màu sắc và các họa tiết được thiết kế, phối hợp rất tinh tế tạo cảm giác nhã nhặn, đằm thắm nhưng vẫn không kém phần trẻ trung, sinh động. Tuy nhiên, thị hiếu thẩm mỹ của khách hàng vẫn hướng đến những kiểu dáng áo dài truyền thống mà giá trị của nó đã được chắt lọc qua thời gian. Áo dài có thể cách tân cho phù hợp với hơi thở của cuộc sống thời đại nhưng phải tôn trọng, gìn giữ, bảo tồn được các giá trị truyền thống để tôn vinh vẻ đẹp người phụ nữ và đàn ông Việt.
Tại Cuộc thi và Triển lãm Mỹ thuật ứng dụng toàn quốc lần thứ 5 - năm 2022 do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chỉ đạo; Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm chủ trì, phối hợp với các cơ quan hữu quan trong cả nước tổ chức, nhà thiết kế trẻ Nguyễn Minh Đời (sinh năm 1998) đã đoạt Giải Ba với tác phẩm “Bộ Áo ngũ thân tay chẽn”. Sản phẩm này đã phản ánh cách tiếp cận chất liệu và hình thức thể hiện dựa trên những nền tảng thủ công truyền thống dân tộc, đồng thời phản ánh những giá trị truyền thống đang song hành cùng những phát triển của công nghệ mới và xu hướng thiết kế quốc tế. Cũng như Quang Hòa, thành công của Nguyễn Minh Đời chắc chắn sẽ truyền cảm hứng mạnh mẽ cho các bạn trẻ trên con đường khởi nghiệp từ áo dài truyền thống.
Tôi hy vọng rằng trong thời gian sắp đến, câu chuyện “xuất khẩu văn hóa Việt” sẽ được quan tâm nhiều hơn, giúp cho những giá trị di sản văn hóa Việt Nam nói chung và bản sắc văn hóa Huế nói riêng ngày càng được nhiều người biết đến.
PV: Xin cám ơn ông vì cuộc trao đổi này.