Lễ hội Điện Huệ Nam là lễ hội dân gian truyền thống gắn với di tích Điện Huệ Nam và đình làng Hải Cát thuộc xã Hương Thọ, thị xã Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên Huế nhằm suy tôn Thánh mẫu Thiên Y A Na.

Nghi lễ tại Ðiện Hòn Chén được tổ chức rất long trọng. Dân làng tổ chức lễ tế tại đình làng Hải Cát. Trước ngày chánh tế có lễ nghinh thần để rước tất cả các vị thần trong làng về đình. Sau lễ tế là lễ rước Thánh Mẫu diễn ra trên sông Hương, đám rước đi thuyền từ điện Huệ Nam tới đình làng Hải Cát. Những chiếc thuyền ghép đôi được trang hoàng đèn nến sáng trưng, cờ xí sặc sỡ. Đám rước mang bàn thờ Thánh, long kiệu Thánh Mẫu hòm sắc vua phong và các khí tự như tán, tàn, cờ, quạt... trong tiếng nhạc của phường hát văn và phường bát âm. Nghinh thần xong, dân làng làm lễ Túc Yết theo nghi thức cổ truyền. Hát thờ, lên đồng, hầu bóng diễn ra suốt đêm. Sáng hôm sau là lễ chánh tế tại đình. Sau đó là lễ Tống thần. Buổi chiều các kiệu rước lại long trọng trở về điện Hòn Chén. Đêm kết thúc hội có lễ phóng sinh và thả đèn.

Lễ hội Điện Hòn Chén (Ảnh: Nguyễn Phúc Bảo Minh)

Đẹp nhất vẫn là đám rước Thánh Mẫu được cử hành trên những chiếc "bằng". Trên mỗi bằng có bàn thờ Thánh Mẫu cùng với long kiệu. Trên long kiệu có hòm sắc của vua ban Thánh Mẫu, liền kế đó là một bằng khác có bàn thờ, kiệu và hòm sắc của nhị vị Thượng Ngàn và Thuỷ Cung Thánh Mẫu. Sau đó là những chiếc bằng chở các tự khí, tàn tán cờ quạt.

Long kiệu của Thánh Mẫu là kiệu thêu, do các trinh nữ ăn mặc sặc sỡ khiêng, còn các bà, người mang bình hương, ống trầu, bình trà, hòm đựng đồ trang sức, kẻ mang cờ, biển, tàn, lọng, gối, quạt... Các thanh niên thì vác các đồ lễ bộ, bát bửu và các tự khí khác. Ðám rước đầy màu sắc rực rỡ, không khí trang nghiêm. Khi đoàn ghé bến, đám rước chuyển từ sông lên bộ, đi cho đến đình làng Hải Cát, có phường bát âm đi sau kiệu.

Lễ hội Điện Hòn Chén giống như một festival về văn hóa dân gian trên sông Hương (Ảnh: Nguyễn Phúc Bảo Minh)

Điện Hòn Chén là một cụm di tích gồm khoảng 10 công trình kiến trúc to nhỏ khác nhau đều nằm lưng chừng sườn núi Ngọc Trản, hướng mặt ra sông Hương, ẩn mình dưới những tàng cây cao bóng cả. Trên đỉnh núi có một chỗ trũng xuống, đường kính vài mét, nước mưa thường đọng lại, trông giống cái chén đựng nước trong. Dân gian còn lưu truyền rằng điện Hòn Chén xưa có tên là Hoàn Chén với ý nghĩa “trả lại chén ngọc”, gắn liền với truyền thuyết vua Minh Mạng đánh rơi chén ngọc xuống dòng sông Hương và một con rùa nổi lên ngậm chén ngọc trả lại cho nhà vua.

Mặt bằng của toàn bộ cụm di tích này không lớn lắm, công trình kiến trúc chính là Minh Kính Đài tọa lạc ở giữa; bên phải là nhà Quan Cư, Trinh Cát Viện, Chùa Thánh; bên trái là dinh Ngũ Hành, bàn thờ các quan, động thờ ông Hổ, am Ngoại Cảnh. Sát mép bờ sông còn có am Thủy Phủ. Ngoài ra, trong phạm vi ấy còn có nhiều bệ thờ, nhiều am nhỏ nằm rải rác đó đây.

Cũng như nhiều tôn giáo tín ngưỡng khác, tín ngưỡng tôn giáo thờ Mẫu ở Điện Hòn Chén góp phần hướng con người sống lương thiện, phân biệt rõ cái thiện và cái ác, biết yêu thương con người và giúp đỡ những người nghèo khổ. Lễ hội truyền thống này đã đưa mọi người đến gần nhau hơn, góp phần làm cho văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc.

Trải qua những thăng trầm lịch sử, những năm gần đây, lễ hội Điện Hòn Chén đã được phục hồi theo các tập tục truyền thống mang đậm màu sắc văn hóa dân gian địa phương. Lễ hội điện Hòn Chén còn được gọi là Lễ Vía Mẹ, không chỉ là của những tín đồ Thiên Tiên Thanh Giáo, mà còn là của những người theo đạo thờ Mẹ, đạo hiếu, đạo làm người. Theo ý nghĩa đó, việc phục hồi lễ hội điện Hòn Chén là phục hồi một giá trị văn hóa truyền thống.