Đàn Âm Hồn là công trình đàn tế được triều đình nhà Nguyễn lập nên để làm nơi tưởng niệm những đồng bào, binh sĩ yêu nước đã anh dũng hy sinh trong biến cố ngày 23 tháng 5 năm Ất Dậu (1885) được nhắc đến với sự kiện "Thất thủ Kinh đô".

Qua các tư liệu lịch sử, có thể khẳng định Đàn Âm Hồn vừa mang tính "Quốc Đàn" vừa mang tính "Dân Đàn" và là đài tưởng niệm chống thực dân Pháp đầu tiên ở Việt Nam. Đàn Âm Hồn có ý nghĩa rất quan trọng trong lịch sử Việt Nam, là minh chứng hùng hồn về tinh thần yêu nước, đấu tranh chống giặc ngoại xâm và thể hiện đạo lý cao đẹp của dân tộc.

Hằng năm, người dân Huế tổ chức lễ cúng những vong linh đã hy sinh trong biến cố Kinh đô Huế, lễ tế thể hiện những giá trị nhân văn sâu sắc góp phần tạo nên một trong những nét riêng về văn hóa và mang tính đặc trưng chỉ có ở vùng đất Huế.

Với những giá trị và ý nghĩa tiêu biểu, địa điểm Đàn Âm Hồn đã được UBND tỉnh xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp Tỉnh tại Quyết định số 2568/QĐ-UBND ngày 26/11/2013.  

Tháng 7/2023, tỉnh Thừa Thiên Huế có quyết định tu bổ, phục dựng di tích đàn Âm Hồn, được phục hồi trên khu đất rộng hơn 1.100m², do Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế làm chủ đầu tư và dự kiến thực hiện trong vòng 02 năm với tổng mức đầu tư của dự án là hơn 8,8 tỷ đồng.

Theo sách Đại Nam thực lục, ngày 23/5/1885, Kinh thành Huế thất thủ trước sự tấn công của quân Pháp, hàng nghìn quan quân và dân chúng chết trong cảnh binh đao hỗn loạn. Đàn Âm hồn được triều đình nhà Nguyễn cho lập vào năm 1894, tức là 9 năm sau ngày xảy ra sự kiện Kinh đô thất thủ (ngày 23 tháng 5 năm Ất Dậu - 1885) để làm nơi tưởng niệm những đồng bào, binh sĩ yêu nước đã anh dũng hy sinh, không chịu khuất phục trước áp bức của thực dân Pháp. Hàng năm vào ngày 23/5 Âm lịch, triều Nguyễn đều cử hành lễ tế tại đây.

Đàn được xây dựng tại địa điểm diễn ra trận tập kích với quy mô lớn do quan đại thần Tôn Thất Thuyết và em trai ông trực tiếp chỉ huy nhằm tiêu diệt đội quân hùng hậu của Pháp mới tăng cường. Theo sử sách, cuộc tập kích đã thất bại. Tại nơi xảy ra trận chiến, toàn bộ số binh sĩ triều đình tử trận, một phần bị quân Pháp vứt xuống sông, một số bị đem thiêu, làm cho cả kinh thành sống trong mùi xú uế hàng tháng trời. Trong khoảng thời gian sau đó, dân cư sống gần khu vực này không được yên ổn, liên tục xảy ra hỏa hoạn, bất an. Trong dân chúng bắt đầu xuất hiện tin đồn rằng vong hồn những người chết trận đã gây nên hỏa hoạn do không được thờ cúng. Để trấn an người dân, vào năm 1894, triều đình Huế đã cho lập đàn thờ các binh sĩ tử trận, gọi là Đàn Âm Hồn.

Đàn này lúc đầu được đắp bằng đất, sau được xây cất tử tế, trở thành ngôi đền trong đó có đặt bài vị ghi danh các chiến sĩ đã hy sinh trong ngày Kinh đô thất thủ. Sau này, triều đình cho làm thêm một ngôi nhà ba gian để giữ đồ thờ cúng gọi là tự khí và các tài liệu liên quan, đồng thời cắt một đội quân nhỏ để coi sóc chung cho cả Đàn.

Dưới thời đại quân chủ, vào ngày tế lễ, bà Từ Cung cho lính gánh lễ vật ra cúng tại miếu. Giờ hành lễ, quan lại các bộ trong Thành Nội cũng đến hành lễ. Năm nào phẩm vật và tiền bạc cúng phong phú thì ban tổ chức cho hạ bò, lợn để cúng tế.

Lễ tế Đàn Âm Hồn lúc bấy giờ được xem như quốc lễ, quan Đề đốc kinh thành làm chủ tế. Nghi thức này kéo dài cho đến năm 1945. Sau năm 1945, do sự tan rã của nhà Nguyễn, đàn Âm hồn không còn được bảo vệ như xưa. Các công trình của đàn tế dần dần đổ nát do chiến tranh cũng như sự xâm hại của con người. Dù vậy, việc tế Đàn Âm hồn vẫn được người dân trong khu vực duy trì cho đến nay qua việc hình thành Phổ Phước Lợi (ban cúng tế) với sự tham gia của khoảng 100 hộ gia đình.

Lễ tế Âm Hồn được phục dựng và tổ chức trọng thể tại Đàn Âm Hồn, góp phần phát huy giá trị di tích và gìn giữ nét đẹp văn hóa tâm linh của người dân Cố đô Huế (Ảnh: Ngọc Bích)

Được sự quan tâm của chính quyền địa phương và đơn vị quản lý trực tiếp di tích là Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, ngày 15/12/2013, di tích Đàn Âm Hồn đã được UBND tỉnh Thừa Thiên Huế công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh.

Tháng 5/2018 lần đầu tiên Lễ tế Âm Hồn được diễn ra đúng với nghi lễ của triều đình trên mảnh đất di tích lịch sử này và được duy trì, tổ chức trọng thể cho đến ngày nay.

Theo các nhà sử học Việt Nam và Thừa Thiên Huế, giá trị lịch sử, văn hóa của Đàn Âm Hồn vừa mang tính “Quốc đàn”, vừa mang tính “Dân đàn”, là di tích có ý nghĩa lịch sử đối với đất nước nói chung và vùng đất Thừa Thiên Huế nói riêng, gắn liền với sự kiện lớn của đất nước, sự kiện Kinh đô Huế thất thủ.

Cùng với Đàn Nam Giao, Đàn Xã Tắc, Đàn Âm Hồn là kiến trúc tín ngưỡng thời Nguyễn ở Huế, được xem là đài liệt sĩ đầu tiên, biểu trưng cho tinh thần yêu nước, chống ngoại xâm của dân tộc Việt Nam cuối thế kỷ XIX.

Trong suốt quá trình hơn 100 năm tồn tại, di tích Đàn Âm Hồn luôn gắn liền với hoạt động văn hóa tâm linh của người dân xứ Huế. Đặc biệt dưới thời nhà Nguyễn - triều đại phong kiến cuối cùng của Việt Nam, Lễ tế Đàn Âm Hồn lúc bấy giờ được xem như quốc lễ và được duy trì cho đến năm 1945. Sau năm 1945, với sự cáo chung của triều đình nhà Nguyễn, Đàn Âm Hồn không còn được bảo vệ như xưa. Các công trình của đàn tế dần dần đổ nát do chiến tranh cũng như sự xâm hại của con người. Dù vậy, việc tế Đàn Âm Hồn vẫn được người dân trong khu vực duy trì cho đến nay qua việc hình thành Phổ Phước Lợi (ban cúng tế) với sự tham gia của khoảng 100 hộ gia đình và tổ chức hàng năm vào dịp 23 tháng 5 Âm lịch.

Từ trung tâm thành phố Huế, đi qua cầu Phú Xuân, sau đó rẽ trái vào đường Lê Duẩn. Đi thẳng, qua di tích Kỳ Đài - Phu Văn Lâu - Nghinh Lương Đình thì tiến hành rẽ phải vào Cửa Quảng Đức. Sau khi qua Cửa, mọi người rẽ trái men theo tường thành của Hoàng cung Huế theo hướng Tây khoảng 200 mét là tới địa chỉ Đàn Âm Hồn (73 Ông Ích Khiêm, Tp. Huế).